HO KHAN, NGUYÊN NHÂN VÀ CÁCH ĐIỀU TRỊ HIỆU QUẢ NHẤT

Định nghĩa và phân loại ho khan

Ho khan là một phản xạ tự nhiên của cơ thể nhằm bảo vệ đường hô hấp khỏi các tác nhân kích thích như bụi, hóa chất, dị nguyên hoặc vi sinh vật. Khác với ho có đờm, ho khan không kèm theo sự tiết dịch nhầy, khiến người bệnh cảm thấy rát họng, đau tức ngực, thậm chí có thể dẫn đến khàn tiếng, mệt mỏi và mất ngủ kéo dài. Ho khan không chỉ là triệu chứng đơn thuần mà còn có thể là dấu hiệu cảnh báo nhiều bệnh lý tiềm ẩn ở đường hô hấp hoặc ngoài đường hô hấp.

Ho khan thường dai dẳng và đi kèm nhiều bệnh lý khác

Về mặt chuyên môn, ho khan được phân loại dựa trên thời gian xuất hiện và tiến triển của triệu chứng:

• Ho khan cấp tính: Kéo dài dưới 3 tuần. Thường gặp nhất trong các bệnh lý nhiễm trùng đường hô hấp trên như cảm lạnh, cúm, viêm họng do virus hoặc vi khuẩn. Ngoài ra, các yếu tố môi trường như hít phải khói bụi, hóa chất hoặc thay đổi thời tiết đột ngột cũng có thể gây ho khan cấp tính.
• Ho khan bán cấp: Kéo dài từ 3 đến 8 tuần. Giai đoạn này thường là hậu quả của các đợt nhiễm trùng đường hô hấp đã qua nhưng niêm mạc hô hấp vẫn còn nhạy cảm, dễ bị kích thích. Ngoài ra, ho khan bán cấp có thể liên quan đến các yếu tố như trào ngược dạ dày-thực quản, dị ứng hoặc sử dụng một số loại thuốc (ví dụ: thuốc ức chế men chuyển ACE).
• Ho khan mạn tính: Kéo dài trên 8 tuần. Đây là dạng ho khan cần được chú ý đặc biệt vì thường liên quan đến các bệnh lý mạn tính như hen phế quản, viêm phế quản mạn, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), trào ngược dạ dày-thực quản, hoặc các rối loạn chức năng hô hấp khác. Ngoài ra, ho khan mạn tính cũng có thể là dấu hiệu của các bệnh lý nghiêm trọng như ung thư phổi, lao phổi hoặc các bệnh lý tim mạch.

Phân biệt ho khan với các loại ho khác

Nguyên nhân chủ yếu gây ho khan

Ho khan là một triệu chứng phổ biến, có thể xuất hiện đơn độc hoặc đi kèm với nhiều biểu hiện khác của các bệnh lý đường hô hấp và ngoài hô hấp. Việc xác định chính xác nguyên nhân gây ho khan đóng vai trò quan trọng trong việc lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp và hiệu quả. Dưới đây là phân tích chuyên sâu về các nguyên nhân chủ yếu gây ho khan, cơ chế bệnh sinh và đặc điểm lâm sàng liên quan.

Nhiễm trùng đường hô hấp trên

Nhiễm trùng đường hô hấp trên là nguyên nhân phổ biến nhất gây ho khan, đặc biệt ở trẻ em và người lớn trong mùa lạnh. Các tác nhân thường gặp bao gồm:

• Virus: Rhinovirus, coronavirus, influenza virus, parainfluenza virus, adenovirus.
• Vi khuẩn: Streptococcus pyogenes, Haemophilus influenzae (ít gặp hơn).

Khi các tác nhân này xâm nhập, chúng gây viêm niêm mạc mũi họng, thanh quản, làm tăng tiết cytokine và hóa chất trung gian viêm. Các thụ thể ho (cough receptors) ở niêm mạc đường hô hấp bị kích thích, dẫn đến phản xạ ho khan. Đặc điểm nổi bật là ho thường xuất hiện sớm, khan tiếng, có thể kèm đau họng, sốt nhẹ, nghẹt mũi. Ho khan do nhiễm virus thường kéo dài 5-7 ngày, có thể chuyển sang ho có đờm khi nhiễm trùng lan xuống dưới.

Dị ứng và hen phế quản

Ho khan do dị ứng và hen phế quản là hậu quả của quá trình viêm dị ứng mạn tính ở đường thở. Các dị nguyên thường gặp:

• Phấn hoa, bụi nhà, lông động vật, nấm mốc.
• Hóa chất, mùi thơm, khói thuốc lá.

Ở người có cơ địa dị ứng hoặc hen phế quản, khi tiếp xúc với dị nguyên, hệ miễn dịch giải phóng histamin và các chất trung gian gây viêm, làm phù nề, tăng tiết nhầy và co thắt phế quản. Ho khan thường xuất hiện thành cơn, có thể kèm khò khè, khó thở, đặc biệt về đêm hoặc sáng sớm. Đặc biệt, ho khan kéo dài là một trong những biểu hiện của hen phế quản thể ho đơn thuần (cough variant asthma), dễ bị bỏ sót nếu không khai thác kỹ tiền sử dị ứng.

Bệnh lý trào ngược dạ dày-thực quản (GERD)

Trào ngược dạ dày-thực quản là nguyên nhân ngày càng được ghi nhận gây ho khan mạn tính. Cơ chế bệnh sinh gồm:

• Acid dạ dày trào ngược lên thực quản, họng, kích thích trực tiếp các thụ thể ho ở hầu họng.
• Phản xạ thần kinh phế vị (vagal reflex) làm tăng nhạy cảm đường thở.

Ho khan do GERD thường kéo dài trên 8 tuần, tăng lên về đêm, sau khi ăn no, hoặc khi nằm. Bệnh nhân có thể kèm ợ nóng, cảm giác chua ở miệng, khàn tiếng buổi sáng. Đặc biệt, nhiều trường hợp ho khan là biểu hiện duy nhất, không có triệu chứng tiêu hóa điển hình, gây khó khăn cho chẩn đoán.

Tác dụng phụ của thuốc

Một số loại thuốc, đặc biệt là nhóm ức chế men chuyển angiotensin (ACE inhibitors) dùng trong điều trị tăng huyết áp và suy tim, có thể gây ho khan dai dẳng ở 5-20% bệnh nhân. Cơ chế là do tích tụ bradykinin và substance P ở phổi, kích thích các thụ thể ho. Đặc điểm:

• Ho khan, dai dẳng, không kèm đờm.
• Thường xuất hiện vài ngày đến vài tuần sau khi bắt đầu dùng thuốc.
• Không đáp ứng với thuốc giảm ho thông thường, chỉ hết khi ngừng ACE inhibitors.

Một số thuốc khác cũng có thể gây ho khan như: chẹn beta, amiodarone, methotrexate, nhưng tần suất thấp hơn nhiều so với ACE inhibitors.

Ô nhiễm môi trường và hóa chất

Tiếp xúc với các yếu tố ô nhiễm môi trường là nguyên nhân ngày càng phổ biến gây ho khan, đặc biệt ở khu vực đô thị, khu công nghiệp. Các tác nhân bao gồm:

• Khói thuốc lá (chủ động và thụ động).
• Bụi mịn PM2.5, khí thải xe cộ, khí SO₂, NO₂, CO.
• Hóa chất tẩy rửa, dung môi hữu cơ, formaldehyde.

Các chất này kích thích trực tiếp niêm mạc đường hô hấp, gây viêm mạn tính, tăng nhạy cảm các thụ thể ho. Ho khan thường kéo dài, tăng lên khi tiếp xúc với nguồn ô nhiễm, có thể kèm đau rát họng, khàn tiếng, khó thở nhẹ. Ở người có bệnh nền hô hấp, triệu chứng có thể nặng hơn và dễ tiến triển thành bệnh phổi mạn tính.

Bệnh lý phổi mạn tính

Ho khan là triệu chứng cảnh báo của nhiều bệnh phổi mạn tính, cần được lưu ý để phát hiện sớm:

• Viêm phế quản mạn: Ho khan kéo dài, có thể chuyển sang ho có đờm, thường gặp ở người hút thuốc lá lâu năm.
• Xơ phổi: Ho khan dai dẳng, kèm khó thở tăng dần, tiếng rít khi thở, hình ảnh tổ ong trên X-quang hoặc CT ngực.
• Ung thư phổi: Ho khan kéo dài, không đáp ứng điều trị, có thể kèm đau ngực, sụt cân, ho ra máu ở giai đoạn muộn.

Đặc điểm chung là ho khan kéo dài trên 8 tuần, không đáp ứng với điều trị thông thường, cần được thăm khám chuyên khoa hô hấp để loại trừ các nguyên nhân nguy hiểm.

Yếu tố tâm lý

Căng thẳng, lo âu, rối loạn lo âu lan tỏa có thể làm tăng phản xạ ho thông qua cơ chế thần kinh trung ương. Ho khan do yếu tố tâm lý thường:

• Xuất hiện khi bệnh nhân lo lắng, căng thẳng, hồi hộp.
• Không có tổn thương thực thể ở đường hô hấp.
• Giảm hoặc hết khi bệnh nhân thư giãn, nghỉ ngơi.

Ho tâm lý thường gặp ở trẻ em, thanh thiếu niên, người trưởng thành làm việc trong môi trường áp lực cao. Việc nhận diện đúng giúp tránh lạm dụng thuốc và can thiệp không cần thiết.

Một số nguyên nhân ít gặp khác

• Hội chứng chảy dịch mũi sau (postnasal drip): Dịch nhầy từ mũi xoang chảy xuống họng, kích thích gây ho khan, thường gặp ở viêm mũi dị ứng, viêm xoang.
• Bệnh lý tim mạch: Suy tim trái, hẹp van hai lá có thể gây ho khan do ứ máu phổi.
• Khối u vùng trung thất, tuyến giáp lớn: Chèn ép khí quản, gây ho khan kéo dài.

Bảng tóm tắt các nguyên nhân chủ yếu gây ho khan

Cơ chế sinh lý bệnh của ho khan

Ho khan là một phản xạ bảo vệ quan trọng của cơ thể, giúp loại bỏ các tác nhân kích thích hoặc dị vật khỏi đường hô hấp. Tuy nhiên, khi phản xạ này trở nên quá mức hoặc kéo dài mà không có sự hiện diện của đờm, nó có thể gây khó chịu và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. Để hiểu rõ hơn về cơ chế sinh lý bệnh của ho khan, cần phân tích chi tiết các thành phần tham gia vào quá trình này, bao gồm hệ thần kinh trung ương, các thụ thể ho, các yếu tố kích thích và những biến đổi bệnh lý tại niêm mạc đường hô hấp.

1. Trung tâm ho và vai trò của hệ thần kinh trung ương

Trung tâm ho nằm ở hành não, là nơi tiếp nhận và xử lý các tín hiệu thần kinh từ các thụ thể ho phân bố dọc niêm mạc đường hô hấp trên và dưới. Khi các thụ thể này bị kích thích, xung động thần kinh sẽ truyền qua các dây thần kinh hướng tâm (chủ yếu là dây thần kinh phế vị) về trung tâm ho. Sau khi được xử lý, trung tâm ho phát ra tín hiệu qua các dây thần kinh ly tâm đến các cơ hô hấp như cơ hoành, cơ liên sườn và các cơ thanh quản, tạo nên phản xạ ho.

• Thụ thể ho: Bao gồm các thụ thể cơ học (mechanoreceptors) và thụ thể hóa học (chemoreceptors), phân bố chủ yếu ở hầu, thanh quản, khí quản, phế quản lớn và màng phổi.
• Dây thần kinh phế vị: Đóng vai trò chính trong việc dẫn truyền tín hiệu từ thụ thể ho về trung tâm ho.
• Các cơ tham gia phản xạ ho: Cơ hoành, cơ liên sườn, cơ bụng và cơ thanh quản phối hợp để tạo ra luồng khí mạnh, đẩy các tác nhân kích thích ra ngoài.

2. Các yếu tố kích thích và cơ chế hoạt hóa thụ thể ho

Ho khan thường xuất hiện khi các thụ thể ho bị kích thích bởi các tác nhân vật lý (bụi, dị vật nhỏ), hóa học (khói thuốc, khí độc, hơi cay) hoặc vi sinh vật (virus, vi khuẩn). Tuy nhiên, khác với ho có đờm, các yếu tố này không gây tăng tiết dịch nhầy, do đó không xuất hiện đờm trong phản xạ ho.

• Tác nhân vật lý: Bụi mịn, dị vật nhỏ, thay đổi nhiệt độ hoặc độ ẩm không khí.
• Tác nhân hóa học: Khói thuốc lá, khí thải công nghiệp, hóa chất kích thích như amoniac, formaldehyde.
• Tác nhân vi sinh vật: Virus gây cảm lạnh, cảm cúm, vi khuẩn gây viêm họng, viêm thanh quản.

Khi các tác nhân này tiếp xúc với niêm mạc đường hô hấp, chúng kích hoạt các thụ thể ho, dẫn đến sự phóng thích các chất trung gian hóa học như histamin, bradykinin, prostaglandin. Những chất này làm tăng tính nhạy cảm của thụ thể ho, khiến chúng dễ bị kích thích hơn, kể cả khi chỉ tiếp xúc với các tác nhân nhẹ.

3. Tăng nhạy cảm của thụ thể ho và rối loạn dẫn truyền thần kinh

Một trong những đặc điểm nổi bật của ho khan là tăng nhạy cảm của thụ thể ho. Tình trạng này thường gặp trong các bệnh lý như viêm đường hô hấp trên, viêm họng, viêm thanh quản hoặc sau nhiễm virus. Các yếu tố sau góp phần làm tăng nhạy cảm của thụ thể ho:

• Viêm niêm mạc: Tổn thương hoặc viêm niêm mạc đường hô hấp làm lộ ra các đầu mút thần kinh, khiến thụ thể ho dễ bị kích thích.
• Rối loạn dẫn truyền thần kinh: Sự thay đổi trong dẫn truyền các chất trung gian thần kinh như substance P, neurokinin A, CGRP (calcitonin gene-related peptide) làm tăng đáp ứng của thụ thể ho.
• Thay đổi cấu trúc niêm mạc: Sẹo hóa, phù nề hoặc mất lớp nhầy bảo vệ cũng làm tăng nguy cơ kích thích thụ thể ho.

Ngoài ra, một số trường hợp ho khan kéo dài có liên quan đến rối loạn điều hòa thần kinh trung ương, khi trung tâm ho trở nên quá nhạy cảm với các tín hiệu kích thích, kể cả khi không có tác nhân rõ ràng.

4. Vai trò của các chất trung gian hóa học

Các chất trung gian hóa học đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa phản xạ ho. Khi niêm mạc đường hô hấp bị kích thích, các tế bào mast, bạch cầu ái toan và các tế bào miễn dịch khác sẽ phóng thích các chất như histamin, leukotrien, prostaglandin, bradykinin. Những chất này không chỉ gây viêm mà còn làm tăng tính thấm thành mạch, kích thích trực tiếp hoặc gián tiếp lên thụ thể ho.

• Histamin: Làm giãn mạch, tăng tính thấm thành mạch, gây phù nề niêm mạc và tăng nhạy cảm thụ thể ho.
• Prostaglandin: Tăng đáp ứng viêm, kích thích trực tiếp lên thụ thể ho.
• Bradykinin: Gây đau và tăng nhạy cảm thần kinh ngoại vi.
• Leukotrien: Góp phần vào quá trình viêm và tăng phản ứng co thắt phế quản.

5. Tổn thương niêm mạc và hậu quả lâu dài

Tổn thương niêm mạc đường hô hấp do viêm, nhiễm trùng, hóa chất hoặc các yếu tố vật lý kéo dài có thể dẫn đến các biến đổi cấu trúc như sẹo hóa, mất lớp nhầy bảo vệ, tăng sinh tế bào biểu mô. Những thay đổi này không chỉ làm tăng nguy cơ kích thích thụ thể ho mà còn khiến phản xạ ho trở nên dai dẳng, khó kiểm soát.

• Sẹo hóa niêm mạc: Làm lộ ra các đầu mút thần kinh, tăng nguy cơ kích thích.
• Mất lớp nhầy bảo vệ: Khiến niêm mạc dễ bị tác động bởi các yếu tố ngoại lai.
• Tăng sinh tế bào biểu mô: Làm thay đổi cấu trúc và chức năng của niêm mạc, ảnh hưởng đến phản xạ ho.

6. Một số yếu tố nguy cơ làm nặng thêm ho khan

Ngoài các yếu tố cơ bản kể trên, một số yếu tố nguy cơ có thể làm nặng thêm tình trạng ho khan, bao gồm:

• Ô nhiễm không khí: Tiếp xúc lâu dài với bụi mịn, khí thải, hóa chất công nghiệp.
• Hút thuốc lá: Khói thuốc chứa nhiều chất kích thích và độc hại, làm tổn thương niêm mạc và tăng nhạy cảm thụ thể ho.
• Bệnh lý nền: Hen phế quản, viêm mũi dị ứng, trào ngược dạ dày thực quản (GERD) cũng có thể gây ho khan kéo dài.
• Thuốc: Một số thuốc như ức chế men chuyển (ACE inhibitors) thường gây tác dụng phụ là ho khan.

7. Bảng tóm tắt các yếu tố tham gia vào cơ chế ho khan

8. Ứng dụng hiểu biết về cơ chế sinh lý bệnh trong điều trị ho khan

Việc nắm vững cơ chế sinh lý bệnh của ho khan giúp lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp, tập trung vào các mục tiêu sau:

• Giảm kích thích thụ thể ho: Sử dụng thuốc giảm ho tác động lên trung tâm ho (dextromethorphan, codein) hoặc thuốc làm dịu niêm mạc (siro thảo dược, mật ong).
• Chống viêm và bảo vệ niêm mạc: Dùng thuốc kháng viêm, tăng cường độ ẩm không khí, tránh các tác nhân kích thích.
• Điều trị nguyên nhân nền: Kiểm soát các bệnh lý như viêm họng, viêm mũi dị ứng, GERD, ngưng sử dụng thuốc gây ho khan nếu có thể.
• Thay đổi lối sống: Tránh hút thuốc, hạn chế tiếp xúc với ô nhiễm, duy trì môi trường sống trong lành.

Tham khảo thêm về  siro điều trị ho khan 

Phương pháp chẩn đoán ho khan

Chẩn đoán ho khan là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng tỉ mỉ và lựa chọn các xét nghiệm cận lâm sàng phù hợp nhằm xác định chính xác nguyên nhân gây ho. Việc xác định nguyên nhân là yếu tố then chốt để đưa ra phác đồ điều trị hiệu quả, tránh bỏ sót các bệnh lý nguy hiểm tiềm ẩn.

Khai thác bệnh sử chi tiết

Khai thác bệnh sử là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình chẩn đoán ho khan. Bác sĩ cần tập trung vào các yếu tố sau:

• Thời gian xuất hiện ho: Ho cấp tính (dưới 3 tuần), bán cấp (3-8 tuần), hoặc mạn tính (trên 8 tuần). Thời gian kéo dài giúp định hướng nguyên nhân (ví dụ: ho mạn tính thường gặp trong hen phế quản, viêm mũi xoang mạn, trào ngược dạ dày-thực quản).
• Đặc điểm ho: Ho khan (không đờm), ho từng cơn, ho về đêm, ho khi thay đổi tư thế, ho sau ăn, hoặc ho liên quan đến yếu tố môi trường (bụi, hóa chất, dị nguyên).
• Yếu tố khởi phát: Tiếp xúc với dị nguyên, thay đổi thời tiết, sử dụng thuốc (đặc biệt là thuốc ức chế men chuyển ACEI), hoặc sau nhiễm trùng hô hấp.
• Các triệu chứng đi kèm: Sốt, đau ngực, khó thở, khàn tiếng, sụt cân, ra mồ hôi đêm, hoặc triệu chứng tiêu hóa như ợ nóng, trào ngược.
• Tiền sử dị ứng, hen phế quản, bệnh lý mũi xoang, bệnh lý dạ dày-thực quản, hút thuốc lá, tiếp xúc nghề nghiệp với hóa chất, bụi bẩn.
• Lịch sử sử dụng thuốc: Đặc biệt chú ý các thuốc có thể gây ho như nhóm ức chế men chuyển (ACEI), thuốc chẹn beta, thuốc lợi tiểu.

Khám lâm sàng

Khám lâm sàng giúp phát hiện các dấu hiệu bất thường, định hướng nguyên nhân và loại trừ các bệnh lý nguy hiểm. Các bước khám bao gồm:

• Đánh giá dấu hiệu sinh tồn: Đo nhiệt độ, huyết áp, nhịp tim, nhịp thở, SpO2 để phát hiện các dấu hiệu nhiễm trùng, suy hô hấp hoặc rối loạn huyết động.
• Khám vùng họng, mũi, thanh quản: Tìm các dấu hiệu viêm nhiễm, sung huyết, phù nề, polyp, dị vật hoặc khối u. Đặc biệt chú ý các dấu hiệu viêm mũi xoang, viêm họng mạn tính, hoặc trào ngược dịch dạ dày lên họng.
• Nghe phổi: Đánh giá tiếng rale, rít, ran ngáy, hoặc tiếng thở bất thường. Ho khan thường không có ran ẩm, nhưng có thể nghe thấy tiếng rít trong hen phế quản hoặc tiếng ran ngáy trong viêm phế quản mạn.
• Khám toàn thân: Tìm các dấu hiệu ngoài phổi như nổi hạch, phát ban, phù, hoặc các dấu hiệu của bệnh hệ thống (lupus, viêm khớp dạng thấp).

Xét nghiệm cận lâm sàng

Các xét nghiệm cận lâm sàng được chỉ định dựa trên định hướng lâm sàng, giúp xác định nguyên nhân hoặc loại trừ các bệnh lý nguy hiểm. Một số xét nghiệm thường được sử dụng:

• X-quang ngực:
  • Đánh giá hình ảnh phổi, trung thất, màng phổi để phát hiện các tổn thương như viêm phổi, lao phổi, u phổi, xơ phổi, tràn dịch màng phổi hoặc các bất thường về cấu trúc.
  • Giúp loại trừ các nguyên nhân nguy hiểm như ung thư phổi, lao phổi, hoặc các bệnh lý phổi kẽ.
• Nội soi tai mũi họng:
  • Đánh giá trực tiếp niêm mạc mũi, họng, thanh quản để phát hiện viêm nhiễm, polyp, dị vật, khối u hoặc dấu hiệu trào ngược dịch dạ dày.
  • Phát hiện các tổn thương nhỏ mà khám lâm sàng thông thường không nhận biết được.
• Đo chức năng hô hấp (hô hấp ký):
  • Đánh giá các chỉ số thông khí phổi (FEV1, FVC, FEV1/FVC) để phát hiện hen phế quản, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), hoặc các rối loạn thông khí khác.
  • Test giãn phế quản giúp xác định tính đáp ứng với thuốc giãn phế quản, hỗ trợ chẩn đoán hen phế quản.
• Xét nghiệm máu:
  • Đánh giá tổng phân tích tế bào máu, CRP, tốc độ lắng máu để phát hiện tình trạng viêm nhiễm hoặc dị ứng.
  • Định lượng IgE toàn phần, xét nghiệm bạch cầu ái toan để hỗ trợ chẩn đoán các bệnh lý dị ứng, hen phế quản.
  • Xét nghiệm chức năng tuyến giáp khi nghi ngờ ho do cường giáp.
• Test trào ngược dạ dày-thực quản (GERD):
  • Đo pH thực quản 24 giờ giúp phát hiện các đợt trào ngược acid, xác định mối liên quan giữa ho và trào ngược.
  • Nội soi dạ dày-thực quản giúp phát hiện viêm thực quản, loét, hoặc các bất thường cấu trúc.
  • Test PPI (dùng thử thuốc ức chế bơm proton) có thể được sử dụng như một phương pháp chẩn đoán gián tiếp khi nghi ngờ GERD là nguyên nhân gây ho.

Các xét nghiệm bổ sung khác

• Chụp CT ngực: Được chỉ định khi X-quang ngực không rõ ràng hoặc nghi ngờ bệnh lý phổi kẽ, u phổi nhỏ, hoặc các tổn thương trung thất.
• Nội soi phế quản: Được sử dụng khi nghi ngờ dị vật, u phổi, lao phổi nội phế quản hoặc các tổn thương không rõ nguyên nhân trên X-quang.
• Test dị ứng (Prick test, test lẩy da): Hỗ trợ chẩn đoán các bệnh lý dị ứng như viêm mũi dị ứng, hen phế quản dị ứng.
• Đo nồng độ nitric oxide trong khí thở (FeNO): Đánh giá tình trạng viêm đường thở, đặc biệt hữu ích trong chẩn đoán hen phế quản.

Bảng tổng hợp các phương pháp chẩn đoán ho khan

Lưu ý khi chẩn đoán ho khan

• Ho khan kéo dài cần được đánh giá kỹ lưỡng để loại trừ các nguyên nhân nguy hiểm như ung thư phổi, lao phổi, bệnh phổi kẽ.
• Không nên lạm dụng kháng sinh khi chưa xác định rõ nguyên nhân nhiễm trùng.
• Chẩn đoán phân biệt với các nguyên nhân ngoài hô hấp như bệnh lý tim mạch, thần kinh, tác dụng phụ của thuốc.
• Luôn phối hợp giữa khai thác bệnh sử, khám lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng để đạt hiệu quả chẩn đoán tối ưu.

Nguyên tắc và các phương pháp điều trị ho khan hiệu quả

Ho khan là một triệu chứng phổ biến của nhiều bệnh lý đường hô hấp và ngoài hô hấp, đặc trưng bởi những cơn ho không có đờm hoặc chỉ có rất ít dịch tiết. Việc điều trị ho khan hiệu quả đòi hỏi phải xác định chính xác nguyên nhân, áp dụng các biện pháp điều trị phù hợp, đồng thời loại bỏ các yếu tố nguy cơ làm nặng thêm tình trạng ho. Dưới đây là các nguyên tắc chuyên sâu và phương pháp điều trị ho khan dựa trên bằng chứng lâm sàng hiện đại.

1. Loại bỏ hoặc kiểm soát nguyên nhân gây ho khan

• Điều trị nhiễm trùng: Ho khan có thể là biểu hiện của nhiễm virus (cúm, cảm lạnh, COVID-19), vi khuẩn (viêm họng, viêm phế quản). Việc xác định và điều trị triệt để tác nhân gây bệnh là yếu tố tiên quyết. Kháng sinh chỉ được chỉ định khi có bằng chứng nhiễm khuẩn, tránh lạm dụng gây kháng thuốc.
• Kiểm soát dị ứng: Dị ứng đường hô hấp (viêm mũi dị ứng, viêm xoang dị ứng) thường gây ho khan kéo dài. Cần loại bỏ hoặc tránh tiếp xúc với dị nguyên (bụi nhà, phấn hoa, lông động vật), sử dụng thuốc kháng histamin, corticosteroid xịt mũi hoặc khí dung khi cần thiết.
• Điều chỉnh thuốc gây ho: Một số thuốc như ức chế men chuyển (ACEI) trong điều trị tăng huyết áp có thể gây ho khan dai dẳng. Khi nghi ngờ, cần trao đổi với bác sĩ để thay thế bằng nhóm thuốc khác như ARB.
• Điều trị trào ngược dạ dày-thực quản (GERD): GERD là nguyên nhân thường gặp của ho khan mạn tính. Điều trị bao gồm thay đổi lối sống (giảm cân, tránh ăn no, không nằm ngay sau ăn), sử dụng thuốc ức chế tiết acid (PPI, H2-blocker) và, nếu cần, can thiệp ngoại khoa.

2. Biện pháp không dùng thuốc hỗ trợ điều trị ho khan

• Giữ ấm cơ thể, đặc biệt là vùng cổ họng: Nhiệt độ lạnh làm tăng kích thích niêm mạc hô hấp, dễ gây ho. Sử dụng khăn quàng cổ, mặc ấm khi ra ngoài trời lạnh giúp giảm nguy cơ cơn ho bùng phát.
• Uống đủ nước: Nước giúp làm loãng dịch tiết, giữ ẩm niêm mạc, giảm cảm giác khô rát và kích thích ho. Nên uống nước ấm, tránh đồ uống lạnh hoặc có cồn.
• Tránh các yếu tố kích thích: Khói thuốc lá, bụi bẩn, hóa chất công nghiệp, nước hoa, sơn, dung môi hữu cơ đều có thể làm nặng thêm ho khan. Cần hạn chế tối đa tiếp xúc với các yếu tố này.
• Súc miệng nước muối sinh lý: Súc miệng hoặc súc họng bằng nước muối sinh lý 0,9% giúp làm sạch niêm mạc, giảm viêm, giảm kích thích vùng hầu họng.
• Sử dụng máy tạo ẩm không khí: Độ ẩm không khí thấp làm khô niêm mạc hô hấp, tăng nguy cơ ho. Máy tạo ẩm giúp duy trì độ ẩm lý tưởng (40-60%), đặc biệt trong phòng điều hòa hoặc mùa đông.
• Chế độ dinh dưỡng hợp lý: Tăng cường rau xanh, trái cây giàu vitamin C, hạn chế thực phẩm cay nóng, chiên rán, đồ uống có ga.

3. Biện pháp dùng thuốc trong điều trị ho khan

• Thuốc giảm ho trung ương:
  • Codein: Là dẫn xuất của morphin, ức chế trung tâm ho ở hành não. Hiệu quả với ho khan dữ dội, ho về đêm. Tuy nhiên, codein có thể gây buồn ngủ, táo bón, ức chế hô hấp, nguy cơ lệ thuộc nếu dùng kéo dài. Chống chỉ định ở trẻ em dưới 12 tuổi, phụ nữ cho con bú, người suy hô hấp.
  • Dextromethorphan: Tác dụng tương tự codein nhưng ít gây tác dụng phụ thần kinh trung ương. Tuy nhiên, lạm dụng dextromethorphan có thể gây ngộ độc, rối loạn tâm thần.
• Thuốc giảm ho ngoại biên:
  • Benzonatat: Gây tê các thụ thể cảm giác ở niêm mạc đường hô hấp, giảm phản xạ ho. Không gây ức chế thần kinh trung ương, ít tác dụng phụ.
  • Levodropropizine: Ức chế chọn lọc các thụ thể ho ngoại biên, hiệu quả với ho khan do kích thích niêm mạc.
• Thuốc kháng histamin: Được chỉ định khi ho khan liên quan đến dị ứng. Các thuốc thế hệ 2 (loratadin, cetirizin, fexofenadin) ít gây buồn ngủ, có thể dùng dài ngày. Thuốc giúp giảm ngứa họng, giảm tiết dịch, ức chế phản xạ ho.
• Thuốc điều trị nguyên nhân:
  • Kháng sinh: Chỉ dùng khi có bằng chứng nhiễm khuẩn (sốt, bạch cầu tăng, CRP tăng, hình ảnh X-quang phổi bất thường). Lựa chọn kháng sinh dựa trên tác nhân gây bệnh và mức độ nặng.
  • Thuốc ức chế tiết acid: Omeprazol, esomeprazol, lansoprazol... dùng trong điều trị ho khan do GERD. Thời gian điều trị thường kéo dài 4-8 tuần.
  • Corticoid dạng xịt: Được chỉ định trong hen phế quản, viêm mũi dị ứng, viêm thanh quản mạn tính. Corticoid giúp giảm viêm, giảm phù nề niêm mạc, kiểm soát triệu chứng ho.

4. Liệu pháp hỗ trợ và phục hồi chức năng hô hấp

• Vật lý trị liệu hô hấp: Các kỹ thuật như vỗ rung lồng ngực, dẫn lưu tư thế, tập thở cơ hoành giúp tăng thông khí phổi, giảm ứ đọng dịch tiết, hỗ trợ giảm ho.
• Luyện tập thở: Tập thở sâu, thở chậm, thở bằng bụng giúp cải thiện chức năng hô hấp, giảm kích thích trung tâm ho.
• Yoga, thiền, kiểm soát căng thẳng tâm lý: Stress, lo âu có thể làm tăng tần suất và mức độ ho khan. Các liệu pháp thư giãn giúp ổn định thần kinh, giảm phản xạ ho.
• Giáo dục sức khỏe: Hướng dẫn người bệnh nhận biết các yếu tố nguy cơ, tuân thủ điều trị, phòng ngừa tái phát ho khan.

5. Bảng tổng hợp các nhóm thuốc điều trị ho khan

6. Một số lưu ý chuyên môn sâu trong điều trị ho khan

• Không tự ý dùng thuốc giảm ho kéo dài: Việc lạm dụng thuốc giảm ho trung ương có thể che lấp triệu chứng của các bệnh lý nguy hiểm như ung thư phổi, lao phổi, viêm phổi nặng.
• Thận trọng với trẻ nhỏ, phụ nữ có thai và người cao tuổi: Nhiều thuốc giảm ho chống chỉ định hoặc cần hiệu chỉnh liều ở các đối tượng này.
• Đánh giá lại nguyên nhân nếu ho khan kéo dài trên 3 tuần: Ho mạn tính cần được thăm khám chuyên khoa để loại trừ các nguyên nhân nghiêm trọng như lao, ung thư, bệnh phổi kẽ.
• Kết hợp đa mô thức: Điều trị ho khan hiệu quả nhất khi phối hợp loại bỏ nguyên nhân, dùng thuốc hợp lý, thay đổi lối sống và các liệu pháp hỗ trợ.

Lưu ý khi điều trị ho khan kéo dài

Ho khan kéo dài, đặc biệt khi vượt quá 8 tuần, là một triệu chứng cần được đánh giá chuyên sâu bởi các bác sĩ chuyên khoa. Việc nhận diện đúng nguyên nhân và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp không chỉ giúp kiểm soát triệu chứng mà còn phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra. Dưới đây là những lưu ý chuyên môn sâu khi tiếp cận và điều trị ho khan kéo dài.

1. Đánh giá nguyên nhân ho khan kéo dài

Ho khan kéo dài không đơn thuần là một triệu chứng lành tính mà có thể là biểu hiện của nhiều bệnh lý nghiêm trọng. Một số nguyên nhân thường gặp bao gồm:

• Bệnh lý hô hấp mạn tính: Hen phế quản, viêm phế quản mạn, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), xơ phổi.
• Nhiễm trùng mạn tính: Lao phổi, nhiễm nấm phổi, viêm phổi không điển hình.
• Ung thư phổi: Đặc biệt ở người lớn tuổi, người hút thuốc lá lâu năm hoặc có tiền sử gia đình mắc ung thư.
• Bệnh lý tai mũi họng: Viêm xoang, viêm mũi dị ứng, hội chứng chảy dịch mũi sau.
• Bệnh lý tiêu hóa: Trào ngược dạ dày thực quản (GERD) là nguyên nhân phổ biến gây ho khan kéo dài, đặc biệt về đêm.
• Rối loạn miễn dịch: Các bệnh tự miễn như viêm phổi kẽ, lupus ban đỏ hệ thống, viêm đa cơ.
• Tác dụng phụ của thuốc: Một số thuốc như ức chế men chuyển (ACE inhibitors) có thể gây ho khan kéo dài.

Lưu ý: Việc xác định nguyên nhân chính xác đòi hỏi phải khai thác kỹ tiền sử bệnh, thăm khám lâm sàng toàn diện và thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng phù hợp như X-quang ngực, CT scan ngực, xét nghiệm đờm, nội soi phế quản, xét nghiệm miễn dịch, v.v.

2. Nguyên tắc điều trị ho khan kéo dài

Điều trị ho khan kéo dài cần tuân thủ các nguyên tắc sau:

• Không tự ý dùng thuốc giảm ho kéo dài: Việc sử dụng thuốc giảm ho không đúng chỉ định có thể che lấp triệu chứng của các bệnh lý nguy hiểm, làm chậm trễ chẩn đoán và điều trị nguyên nhân gốc.
• Chỉ dùng thuốc giảm ho khi có chỉ định: Thuốc giảm ho chỉ nên dùng trong trường hợp ho ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống, mất ngủ, hoặc có nguy cơ biến chứng (ví dụ: ho sau phẫu thuật, ho gây nôn ói nhiều ở trẻ nhỏ).
• Điều trị nguyên nhân: Việc kiểm soát nguyên nhân gây ho là yếu tố then chốt. Ví dụ, điều trị lao phổi, kiểm soát hen phế quản, điều trị trào ngược dạ dày thực quản, hoặc ngưng sử dụng thuốc gây ho.
• Phối hợp đa chuyên khoa: Trong nhiều trường hợp, cần phối hợp giữa các chuyên khoa như hô hấp, tai mũi họng, tiêu hóa, dị ứng miễn dịch để xác định nguyên nhân và xây dựng phác đồ điều trị tối ưu.
• Thận trọng ở các đối tượng đặc biệt: Trẻ em, người già, phụ nữ mang thai là những đối tượng cần được thăm khám và điều trị dưới sự giám sát chặt chẽ của bác sĩ chuyên khoa.

3. Các phương pháp điều trị ho khan kéo dài

Tùy thuộc vào nguyên nhân, bác sĩ sẽ lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. Một số phương pháp thường được áp dụng:

• Điều trị đặc hiệu:
  • Lao phổi: Sử dụng phác đồ kháng lao chuẩn theo hướng dẫn của Bộ Y tế.
  • Hen phế quản: Dùng thuốc giãn phế quản, corticosteroid dạng hít hoặc uống.
  • Trào ngược dạ dày thực quản: Sử dụng thuốc ức chế bơm proton, điều chỉnh lối sống, chế độ ăn uống.
  • Viêm mũi dị ứng, viêm xoang: Thuốc kháng histamin, corticosteroid xịt mũi, rửa mũi bằng nước muối sinh lý.
  • Ngưng thuốc gây ho: Đổi sang nhóm thuốc khác nếu có thể, dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.
• Điều trị triệu chứng:
  • Thuốc giảm ho ngoại biên (dextromethorphan, benzonatate) hoặc trung ương (codein) chỉ dùng khi thực sự cần thiết và có chỉ định.
  • Thuốc long đờm (acetylcystein, bromhexin) giúp làm loãng dịch tiết, giảm kích thích ho.
  • Liệu pháp hỗ trợ: Uống đủ nước, giữ ấm cổ họng, tránh các yếu tố kích thích như khói thuốc, bụi, hóa chất.
• Điều trị hỗ trợ miễn dịch: Ở những bệnh nhân có rối loạn miễn dịch, có thể cân nhắc sử dụng các thuốc điều hòa miễn dịch hoặc corticosteroid dưới sự giám sát chặt chẽ.

4. Khi nào cần đến bác sĩ chuyên khoa?

Ho khan kéo dài cần được đánh giá bởi bác sĩ chuyên khoa trong các trường hợp sau:

• Ho kéo dài trên 8 tuần không rõ nguyên nhân.
• Ho kèm theo các triệu chứng báo động: Sụt cân không rõ nguyên nhân, sốt kéo dài, ra máu khi ho, khó thở, đau ngực, khàn tiếng kéo dài.
• Bệnh nhân có tiền sử hút thuốc lá lâu năm, tiếp xúc với hóa chất độc hại, hoặc có tiền sử gia đình mắc ung thư phổi.
• Ho không đáp ứng với các biện pháp điều trị thông thường.
• Trẻ em, người già, phụ nữ mang thai có biểu hiện ho kéo dài.

5. Vai trò của phối hợp đa chuyên khoa trong điều trị ho khan kéo dài

Ho khan kéo dài là triệu chứng có thể liên quan đến nhiều hệ cơ quan khác nhau. Việc phối hợp giữa các chuyên khoa giúp:

• Đánh giá toàn diện, tránh bỏ sót các nguyên nhân tiềm ẩn.
• Xây dựng phác đồ điều trị cá thể hóa, phù hợp với từng bệnh nhân.
• Phòng ngừa biến chứng và phát hiện sớm các bệnh lý nguy hiểm như ung thư phổi, lao phổi, xơ phổi.
• Hỗ trợ tâm lý và nâng cao chất lượng sống cho bệnh nhân.

6. Những sai lầm thường gặp khi tự điều trị ho khan kéo dài

• Tự ý mua và sử dụng thuốc giảm ho kéo dài: Có thể làm che lấp triệu chứng của các bệnh lý nguy hiểm, gây chậm trễ chẩn đoán.
• Lạm dụng kháng sinh: Ho khan thường không phải do vi khuẩn, việc dùng kháng sinh không đúng chỉ định có thể gây kháng thuốc và tác dụng phụ không mong muốn.
• Bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo: Không chú ý đến các triệu chứng như ho ra máu, sụt cân, sốt kéo dài, dẫn đến bỏ sót bệnh lý ác tính.
• Không tuân thủ phác đồ điều trị: Ngưng thuốc sớm hoặc không tái khám định kỳ làm giảm hiệu quả điều trị và tăng nguy cơ biến chứng.

7. Các biện pháp hỗ trợ và phòng ngừa ho khan kéo dài

• Giữ vệ sinh môi trường sống, tránh tiếp xúc với khói bụi, hóa chất độc hại.
• Không hút thuốc lá, hạn chế tiếp xúc với người hút thuốc.
• Uống đủ nước mỗi ngày, bổ sung dinh dưỡng hợp lý để tăng cường sức đề kháng.
• Điều trị triệt để các bệnh lý nền như viêm mũi xoang, trào ngược dạ dày thực quản.
• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các bất thường.

Bảng: Một số nguyên nhân thường gặp gây ho khan kéo dài và hướng tiếp cận chẩn đoán

Lưu ý: Khi xuất hiện ho khan kéo dài, đặc biệt kèm theo các dấu hiệu bất thường, cần đến cơ sở y tế chuyên khoa để được thăm khám và điều trị kịp thời, tránh tự ý sử dụng thuốc hoặc trì hoãn việc chẩn đoán.