Tiểu Đường Type 1: Nguyên Nhân, Triệu Chứng Và Điều Trị

Định nghĩa và đặc điểm của tiểu đường type 1

Tiểu đường type 1, còn được gọi là đái tháo đường phụ thuộc insulin, là một bệnh lý tự miễn mãn tính đặc trưng bởi sự phá hủy có chọn lọc các tế bào beta trong đảo tụy Langerhans. Quá trình này dẫn đến thiếu hụt insulin tuyệt đối, khiến cơ thể không thể tự điều hòa nồng độ glucose trong máu một cách hiệu quả.

Tiểu đường type 1 là một bệnh lý tự miễn mãn tính

Khác với tiểu đường type 2, vốn liên quan đến tình trạng đề kháng insulin và giảm tiết insulin tương đối, tiểu đường type 1 thường khởi phát ở trẻ em và thanh thiếu niên, mặc dù có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi. Bệnh nhân tiểu đường type 1 không thể tự sản xuất insulin hoặc sản xuất rất ít, do đó việc kiểm soát đường huyết trở nên khó khăn và đòi hỏi phải tiêm insulin ngoại sinh suốt đời để duy trì sự sống và ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng.

Đặc điểm sinh lý bệnh học của tiểu đường type 1

Tiểu đường type 1 là kết quả của một quá trình tự miễn dịch phức tạp, trong đó hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện nhầm các tế bào beta tụy là tác nhân ngoại lai và tiến hành tấn công phá hủy chúng. Quá trình này thường diễn ra âm thầm trong nhiều tháng hoặc năm trước khi biểu hiện triệu chứng lâm sàng rõ ràng.

• Phá hủy tế bào beta: Các tế bào beta chịu trách nhiệm sản xuất insulin bị phá hủy gần như hoàn toàn, dẫn đến thiếu hụt insulin tuyệt đối.
• Vai trò của tự miễn: Các kháng thể đặc hiệu như kháng thể chống đảo tụy (ICA), kháng thể chống insulin (IAA), kháng thể chống glutamic acid decarboxylase (GAD65) và kháng thể chống tyrosine phosphatase (IA-2) thường được phát hiện trong huyết thanh bệnh nhân, chứng minh tính chất tự miễn của bệnh.
• Yếu tố di truyền: Một số gen liên quan đến hệ HLA (Human Leukocyte Antigen), đặc biệt là các alen HLA-DR3 và HLA-DR4, làm tăng nguy cơ phát triển tiểu đường type 1.
• Yếu tố môi trường: Nhiễm virus (ví dụ: enterovirus), chế độ dinh dưỡng, và các yếu tố môi trường khác có thể kích hoạt hoặc thúc đẩy quá trình tự miễn.

Phân biệt tiểu đường type 1 với các thể khác

Việc phân biệt tiểu đường type 1 với tiểu đường type 2 và các dạng tiểu đường khác là rất quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp:

• Tiểu đường type 2: Thường gặp ở người lớn, liên quan đến đề kháng insulin và thường không cần insulin ngay từ đầu.
• Tiểu đường LADA (Latent Autoimmune Diabetes in Adults): Là dạng tiểu đường type 1 khởi phát muộn ở người lớn, tiến triển chậm hơn và có thể nhầm lẫn với type 2.
• Tiểu đường do nguyên nhân khác: Bao gồm tiểu đường do bệnh lý tụy, do thuốc, hoặc do các rối loạn nội tiết khác.

Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh

Tiểu đường type 1 là một bệnh lý tự miễn mãn tính, đặc trưng bởi sự phá hủy có chọn lọc các tế bào beta của đảo tụy Langerhans, dẫn đến thiếu hụt insulin tuyệt đối. Quá trình này bắt nguồn từ sự rối loạn của hệ thống miễn dịch, trong đó các tế bào miễn dịch nhận diện nhầm các thành phần của tế bào beta như các kháng nguyên ngoại lai và tiến hành tấn công, gây tổn thương và tiêu diệt các tế bào này.

Nguyên nhân của tiểu đường type 1 là sự phối hợp phức tạp giữa yếu tố di truyền và môi trường:

• Yếu tố di truyền: Các gen liên quan đến hệ thống miễn dịch, đặc biệt là các gen trong vùng HLA (Human Leukocyte Antigen) trên nhiễm sắc thể 6, đóng vai trò quan trọng trong nguy cơ mắc bệnh. Các alen HLA-DR3 và HLA-DR4 thường được liên kết chặt chẽ với nguy cơ phát triển tiểu đường type 1. Ngoài ra, các gen khác như INS (insulin gene), PTPN22, và CTLA-4 cũng góp phần điều chỉnh phản ứng miễn dịch và ảnh hưởng đến sự phát triển bệnh.
• Yếu tố môi trường: Nhiều tác nhân môi trường được cho là kích hoạt hoặc thúc đẩy quá trình tự miễn, bao gồm:
• Nhiễm virus: Các loại virus như enterovirus, rubella, cytomegalovirus có thể gây tổn thương tế bào beta hoặc kích thích phản ứng miễn dịch thông qua hiện tượng molecular mimicry (tương đồng phân tử) khiến hệ miễn dịch tấn công nhầm tế bào beta.

Virus enterovirus có thể gây tổn thương tế bào beta.

• Chế độ dinh dưỡng và các yếu tố khác: Việc tiếp xúc sớm với sữa bò, thiếu vitamin D, hoặc các yếu tố môi trường khác cũng được nghiên cứu liên quan đến nguy cơ phát triển bệnh.
• Các kháng thể tự miễn: Trong giai đoạn tiền lâm sàng, các kháng thể đặc hiệu xuất hiện trong huyết thanh bệnh nhân, biểu thị sự hoạt hóa của hệ miễn dịch chống lại tế bào beta:
  • Kháng thể chống insulin (IAA)
  • Kháng thể chống tế bào đảo tụy (ICA)
  • Kháng thể chống glutamic acid decarboxylase (GAD65)
  • Kháng thể chống tyrosine phosphatase-like insulinoma antigen 2 (IA-2)
  Sự hiện diện của các kháng thể này không chỉ giúp chẩn đoán mà còn dự báo tiến triển của bệnh.

Cơ chế bệnh sinh của tiểu đường type 1 là một quá trình phức tạp, diễn ra qua nhiều giai đoạn:

• Giai đoạn khởi phát: Các tác nhân kích thích miễn dịch gây ra sự kích hoạt của tế bào T CD4+ và CD8+ đặc hiệu với các kháng nguyên của tế bào beta. Tế bào T CD8+ trực tiếp tấn công và tiêu diệt tế bào beta, trong khi tế bào T CD4+ hỗ trợ quá trình viêm và kích thích các tế bào miễn dịch khác.
• Phản ứng viêm tại đảo tụy: Sự xâm nhập của các tế bào miễn dịch vào đảo tụy tạo thành viêm đảo tụy (insulitis), làm tổn thương cấu trúc và chức năng của tế bào beta. Quá trình này kéo dài và diễn tiến âm thầm trong nhiều tháng hoặc năm trước khi biểu hiện triệu chứng lâm sàng.
• Phá hủy tế bào beta: Sự phá hủy dần dần các tế bào beta dẫn đến giảm sản xuất insulin nội sinh. Khi số lượng tế bào beta còn lại không đủ để đáp ứng nhu cầu insulin của cơ thể, hiện tượng thiếu hụt insulin xuất hiện rõ ràng.
• Rối loạn chuyển hóa glucose: Insulin là hormone thiết yếu giúp vận chuyển glucose từ máu vào các tế bào mô, đặc biệt là cơ và mô mỡ, để chuyển hóa thành năng lượng hoặc dự trữ dưới dạng glycogen và lipid. Thiếu insulin làm giảm khả năng hấp thu glucose, gây tăng đường huyết kéo dài.
• Biến chứng chuyển hóa: Tăng glucose máu mạn tính dẫn đến các biến chứng vi mạch và đại mạch, bao gồm tổn thương thần kinh, thận, võng mạc và tim mạch. Đồng thời, thiếu insulin cũng làm tăng quá trình phân giải lipid, gây tăng acid béo tự do và ketone, dẫn đến nguy cơ nhiễm toan ceton cấp tính.

Phân tử và cơ chế phân tử liên quan:

• Vai trò của cytokine: Các cytokine tiền viêm như IL-1β, TNF-α, và IFN-γ được tiết ra bởi tế bào miễn dịch và tế bào beta bị tổn thương, góp phần vào quá trình viêm và apoptosis (chết tế bào theo chương trình) của tế bào beta.
• Stress nội bào: Tế bào beta chịu áp lực oxy hóa và stress lưới nội bào do viêm mạn tính, làm suy giảm chức năng và tăng chết tế bào.
• Phân tử đồng kích thích: Các phân tử như CD80/CD86 trên tế bào trình diện kháng nguyên tương tác với CD28 trên tế bào T, thúc đẩy sự kích hoạt tế bào T tự miễn.

Tóm lại, tiểu đường type 1 là kết quả của một quá trình tự miễn dịch phức tạp, trong đó sự phối hợp giữa yếu tố di truyền và môi trường dẫn đến sự phá hủy có chọn lọc tế bào beta tuyến tụy. Quá trình này gây ra thiếu hụt insulin tuyệt đối, làm rối loạn chuyển hóa glucose và dẫn đến các biểu hiện lâm sàng đặc trưng của bệnh.

Triệu chứng và chẩn đoán

Tiểu đường type 1 là một bệnh lý tự miễn, trong đó hệ miễn dịch tấn công và phá hủy các tế bào beta sản xuất insulin ở tuyến tụy. Do đó, bệnh thường biểu hiện với các triệu chứng xuất hiện đột ngột và tiến triển nhanh chóng, khác biệt so với tiểu đường type 2. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu và thực hiện chẩn đoán chính xác đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát bệnh và ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng.

Triệu chứng điển hình của tiểu đường type 1 bao gồm:

• Khát nước nhiều và uống nước liên tục: Khi lượng đường trong máu tăng cao, thận phải làm việc nhiều hơn để đào thải glucose dư thừa qua nước tiểu. Quá trình này kéo theo sự mất nước, dẫn đến cảm giác khát nước liên tục và uống nước nhiều hơn bình thường.
• Tiểu nhiều lần (đa niệu): Do lượng đường huyết tăng cao vượt ngưỡng tái hấp thu của thận, glucose bị đào thải qua nước tiểu, kéo theo lượng nước lớn, gây tiểu nhiều lần, đặc biệt vào ban đêm.
• Sụt cân nhanh không rõ nguyên nhân: Thiếu insulin khiến tế bào không thể hấp thu glucose để tạo năng lượng. Cơ thể buộc phải phân hủy mỡ dự trữ và mô cơ để cung cấp năng lượng, dẫn đến giảm cân nhanh chóng dù ăn uống bình thường hoặc thậm chí tăng khẩu phần ăn.
• Mệt mỏi và yếu sức: Do thiếu năng lượng từ glucose, người bệnh thường cảm thấy mệt mỏi, uể oải, giảm khả năng tập trung và hoạt động thể chất.

Tiểu đường type 1 có thể gây ra mệt mỏi, làm giảm khả năng tập chung.

• Thị lực giảm: Tăng đường huyết làm thay đổi áp suất thẩm thấu trong thủy dịch và thủy tinh thể của mắt, gây mờ mắt hoặc nhìn mờ tạm thời.
• Buồn nôn, nôn và đau bụng: Trong trường hợp nặng, thiếu insulin dẫn đến tăng sản xuất các thể ceton, gây nhiễm toan ceton (DKA), biểu hiện bằng các triệu chứng tiêu hóa như buồn nôn, nôn, đau bụng và hơi thở có mùi trái cây.

Ngoài ra, một số bệnh nhân có thể xuất hiện các dấu hiệu khác như:

• Da khô, ngứa hoặc nhiễm trùng da tái phát.
• Nhiễm trùng đường tiết niệu hoặc nấm men do môi trường đường huyết cao tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn phát triển.
• Thay đổi tâm trạng, dễ cáu gắt hoặc trầm cảm.

Chẩn đoán tiểu đường type 1

Chẩn đoán chính xác tiểu đường type 1 dựa trên sự kết hợp giữa triệu chứng lâm sàng và các xét nghiệm cận lâm sàng, bao gồm:

• Đo đường huyết lúc đói (Fasting Plasma Glucose - FPG): Mẫu máu được lấy sau khi nhịn ăn ít nhất 8 giờ. Đường huyết lúc đói ≥ 126 mg/dL (7.0 mmol/L) được xem là tiêu chuẩn chẩn đoán tiểu đường.
• Xét nghiệm HbA1c (Hemoglobin A1c): Phản ánh mức đường huyết trung bình trong vòng 2-3 tháng trước đó. Giá trị HbA1c ≥ 6.5% được coi là dấu hiệu của tiểu đường. HbA1c cũng giúp đánh giá hiệu quả kiểm soát đường huyết sau khi đã được chẩn đoán.
• Xét nghiệm kháng thể tự miễn: Đặc trưng cho tiểu đường type 1 là sự hiện diện của các kháng thể chống lại tế bào beta tuyến tụy, bao gồm:
  • Kháng thể chống insulin (IAA)
  • Kháng thể chống glutamic acid decarboxylase (GAD65)
  • Kháng thể chống tyrosine phosphatase IA-2
  • Kháng thể chống kênh kẽm transporter 8 (ZnT8)
  Việc phát hiện các kháng thể này giúp phân biệt tiểu đường type 1 với các dạng tiểu đường khác, đặc biệt là tiểu đường type 2 và tiểu đường khởi phát ở người lớn (LADA).
• Đo đường huyết ngẫu nhiên: Đường huyết ngẫu nhiên ≥ 200 mg/dL (11.1 mmol/L) kèm theo các triệu chứng lâm sàng điển hình cũng có thể được sử dụng để chẩn đoán.
• Đo nồng độ C-peptide: C-peptide là sản phẩm phụ của quá trình tổng hợp insulin, giúp đánh giá khả năng tiết insulin của tuyến tụy. Ở bệnh nhân tiểu đường type 1, nồng độ C-peptide thường thấp hoặc không phát hiện được do tế bào beta bị phá hủy.

Quy trình chẩn đoán thường bao gồm:

• Khám lâm sàng, đánh giá triệu chứng và tiền sử bệnh.
• Thực hiện các xét nghiệm đường huyết và HbA1c.
• Xét nghiệm kháng thể tự miễn để xác định nguyên nhân tự miễn.
• Đánh giá chức năng tuyến tụy qua xét nghiệm C-peptide nếu cần thiết.

Việc chẩn đoán sớm và chính xác tiểu đường type 1 rất quan trọng để bắt đầu điều trị insulin kịp thời, tránh các biến chứng cấp tính như nhiễm toan ceton và các biến chứng mạn tính về tim mạch, thận, thần kinh và mắt.

Phương pháp điều trị và quản lý bệnh

Điều trị tiểu đường type 1 là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về sinh lý bệnh và kỹ thuật quản lý insulin nhằm duy trì mức đường huyết trong giới hạn an toàn, từ đó ngăn ngừa các biến chứng cấp và mạn tính. Việc cung cấp insulin ngoại sinh là nền tảng trong điều trị, bởi tuyến tụy không còn khả năng sản xuất insulin nội sinh do sự phá hủy tế bào beta đảo tụy.

Tiêm insulin: Có nhiều loại insulin được sử dụng, mỗi loại có đặc điểm dược động học riêng biệt, bao gồm:

• Insulin tác dụng nhanh (ví dụ: insulin lispro, aspart, glulisine): bắt đầu tác dụng trong vòng 10-20 phút, đạt đỉnh sau 1-3 giờ, và kéo dài 3-5 giờ. Loại này thường được tiêm trước bữa ăn để kiểm soát đường huyết sau ăn.
• Insulin tác dụng ngắn (regular insulin): bắt đầu tác dụng sau 30 phút, đỉnh tác dụng 2-4 giờ, kéo dài 6-8 giờ.
• Insulin tác dụng trung bình (NPH): bắt đầu tác dụng sau 1-2 giờ, đỉnh tác dụng 4-12 giờ, kéo dài 14-18 giờ.
• Insulin tác dụng kéo dài (glargine, detemir, degludec): cung cấp mức insulin nền ổn định, không có đỉnh tác dụng rõ rệt, giúp duy trì đường huyết ổn định trong 24 giờ hoặc hơn.

Việc phối hợp các loại insulin này theo phác đồ basal-bolus (insulin nền và insulin bữa ăn) giúp mô phỏng gần nhất sự tiết insulin sinh lý, giảm thiểu biến động đường huyết và nguy cơ hạ đường huyết.

Bơm insulin: Thiết bị bơm insulin liên tục (CSII) là một công nghệ tiên tiến, cung cấp insulin tác dụng nhanh theo đường dưới da liên tục, với khả năng điều chỉnh liều lượng linh hoạt dựa trên nhu cầu cá nhân. Bơm insulin giúp:

• Giảm số lần tiêm hàng ngày, tăng sự tiện lợi và tuân thủ điều trị.
• Kiểm soát đường huyết tốt hơn, đặc biệt trong các tình huống thay đổi hoạt động thể chất hoặc chế độ ăn.
• Giảm nguy cơ hạ đường huyết nghiêm trọng nhờ khả năng điều chỉnh liều nhanh chóng.

Người bệnh sử dụng bơm insulin cần được đào tạo kỹ lưỡng về kỹ thuật vận hành, xử trí sự cố và theo dõi đường huyết thường xuyên.

Chế độ ăn uống hợp lý: Quản lý dinh dưỡng đóng vai trò then chốt trong kiểm soát tiểu đường type 1. Nguyên tắc cơ bản bao gồm:

 Ăn uống hợp lý đóng vai trò then chốt trong kiểm soát tiểu đường type 1.

• Kiểm soát lượng carbohydrate tiêu thụ để tránh tăng đường huyết đột ngột. Phương pháp đếm carbohydrate (carb counting) được áp dụng rộng rãi, giúp tính toán chính xác liều insulin cần thiết.
• Cân bằng các nhóm chất dinh dưỡng: protein, chất béo, vitamin và khoáng chất nhằm duy trì sức khỏe tổng thể và hỗ trợ chuyển hóa.
• Ưu tiên các thực phẩm có chỉ số glycemic thấp để giảm biến động đường huyết.
• Chia nhỏ bữa ăn, tránh ăn quá nhiều trong một lần để giảm áp lực lên quá trình chuyển hóa glucose.

Tập luyện thể dục đều đặn: Hoạt động thể chất có tác dụng tăng cường độ nhạy cảm insulin của các tế bào, giúp glucose được hấp thu hiệu quả hơn, từ đó giảm nhu cầu insulin ngoại sinh. Các lưu ý khi tập luyện bao gồm:

• Lựa chọn hình thức tập phù hợp với tình trạng sức khỏe và sở thích cá nhân.
• Theo dõi đường huyết trước, trong và sau khi tập để điều chỉnh liều insulin và lượng carbohydrate bổ sung kịp thời, tránh hạ đường huyết.
• Tránh tập luyện quá mức hoặc khi đường huyết quá cao (trên 250 mg/dL kèm ceton niệu) để phòng ngừa biến chứng.

Giám sát đường huyết thường xuyên: Việc theo dõi đường huyết tại nhà bằng máy đo đường huyết cá nhân (glucometer) hoặc hệ thống theo dõi đường huyết liên tục (CGM) giúp bệnh nhân và bác sĩ điều chỉnh liều insulin chính xác, giảm thiểu biến động đường huyết. CGM cung cấp dữ liệu liên tục, cảnh báo sớm hạ hoặc tăng đường huyết, hỗ trợ quản lý bệnh hiệu quả hơn.

Quản lý bệnh tiểu đường type 1 là một quá trình liên tục, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa bệnh nhân, gia đình và đội ngũ y tế đa ngành, bao gồm bác sĩ nội tiết, chuyên gia dinh dưỡng, điều dưỡng và chuyên viên tâm lý. Việc tuân thủ điều trị, giáo dục bệnh nhân và phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường là yếu tố quyết định thành công trong kiểm soát bệnh và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Biến chứng liên quan đến tiểu đường type 1

Tiểu đường type 1 nếu không được kiểm soát tốt có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và hệ thống trong cơ thể.

Biến chứng cấp tính:

• Hôn mê do tăng đường huyết (ketoacidosis - DKA): Đây là biến chứng cấp cứu, xảy ra khi thiếu insulin nghiêm trọng dẫn đến tăng glucose máu, tăng sản xuất các thể ceton gây toan chuyển hóa. Triệu chứng bao gồm đau bụng, nôn mửa, thở nhanh sâu (thở Kussmaul), mất nước nặng và rối loạn ý thức. DKA cần được xử trí kịp thời bằng bù dịch, insulin và điều chỉnh rối loạn điện giải.
• Hạ đường huyết nghiêm trọng: Xảy ra khi lượng insulin vượt quá nhu cầu hoặc do ăn uống không đủ, tập luyện quá mức. Hạ đường huyết có thể gây ra run rẩy, đổ mồ hôi, lú lẫn, co giật và thậm chí hôn mê. Người bệnh cần được hướng dẫn xử trí bằng cách bổ sung glucose nhanh chóng và điều chỉnh liều insulin.

Biến chứng mạn tính: Do tổn thương mạch máu nhỏ và lớn kéo dài, bao gồm:

• Bệnh võng mạc: Tổn thương mạch máu nhỏ ở mắt, có thể dẫn đến giảm thị lực hoặc mù lòa nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
• Bệnh thận (bệnh thận do tiểu đường): Tổn thương cầu thận gây protein niệu, giảm chức năng thận tiến triển, cuối cùng có thể dẫn đến suy thận mạn.
• Bệnh thần kinh: Tổn thương thần kinh ngoại biên gây tê bì, đau nhức, mất cảm giác, tăng nguy cơ loét chân và nhiễm trùng.
• Bệnh tim mạch và đột quỵ: Tổn thương mạch máu lớn làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, dẫn đến nhồi máu cơ tim, suy tim và đột quỵ.

Rối loạn chuyển hóa và các vấn đề khác:

• Tăng nguy cơ nhiễm trùng do suy giảm miễn dịch, đặc biệt là nhiễm trùng da, đường tiết niệu và hô hấp.
• Các vấn đề về da như nhiễm nấm, viêm da, loét do thiếu máu cục bộ hoặc tổn thương thần kinh.

Việc phát hiện sớm và xử trí kịp thời các biến chứng này thông qua khám định kỳ, xét nghiệm chuyên sâu và theo dõi lâm sàng là yếu tố then chốt giúp duy trì chất lượng cuộc sống và kéo dài tuổi thọ cho người bệnh tiểu đường type 1.

Tham khảo thêm: Công Dụng Của Dây Thìa Canh Trong Kiểm Soát Tiểu Đường